شرح فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاقی

رذیلت پانزدهم: خود كم‌‏بینی

از جمله صفات رذیله، خود كم‏‌بینی است. در اثر این ملکۀ ناپسند، آدمی از استعدادهای خود غافل شده، خویشتن را در ترقی و پیشرفت، ناتوان می‌پندارد.

باید توجه داشت که خود کم‌‌بینی، صفت تواضع نیست که مطلوب باشد، بلکه مرحلۀ تفریطی تكبُّر و عُجب است و یک رذیلت به حساب می آید؛ چراکه افراد متكبّر و خودشیفته، عظمت و شوكتی غیر واقعی برای خود و اعمال خود قائلند و از سوی دیگر، اشخاص خود كم‏بین، خویش را در جایگاهی بسیار نازل‌تر از جایگاه حقیقی فرض می‏كنند.

این رذیلۀ اخلاقی نیز مراتبی دارد؛ اوّلین مرتبۀ آن، غفلت از توانایی‌های شخصی است. پذیرش ذلّت و فرمان‌برداری بی چون و چرا از افراد گوناگون نیز در شمار مراتب این رذیلت است. آخرین و شدیدترینِ مراتب که برای این صفت ناپسند ذکر شده، در آیۀ ذیل ترسیم گردیده است:

>وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُونَ<^[1]

بر این اساس، انسان خود کم‌بین، فهم و بصیرت خویش را از دست می‌دهد و به حیوان و حتی کمتر از آن مبدّل می‌شود. او هرگز در صدد خروج از عالَم حیوانی و در پی رسیدن به مراتب كمال انسانی نیست؛ از این‌رو استعدادهای خود را به فعلیت نمی‌رساند و عاقبتی جز جهنّم نخواهد داشت.

مستكبرانِ تاریخ با سوء استفاده از رسوخ همین ملكۀ ناشایست در برخی ملّت‌ها، بر آنان مسلّط گشته‌اند. از بین بردن نسل‌ها توسط مستکبران: >يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ<^[2] و نیز ‌ذبح پسران و باقی‏گذاردن دختران و زنان: >يُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ يَسْتَحْيي‏ نِساءَهُم‏<^[3]، به خشکانیدن ریشۀ غیرت در مردان و حیا در زنان اشاره دارد. مستکبران با این دسیسه، افراد و ملّت‌ها را به رذیلۀ خود كم‏بینی دچار ساخته، توان رشد و كمال را در آنان سوزانده و در نتیجه آن‌ها را به استضعاف کشیده و محتاج خود کرده و می‌کنند.

از جمله پیامدها و تبعات خود کم‌بینی، این است که انسان نسبت به قدر و منزلت خود و جایگاه ملکوتی و معنوی خویشتن غفلت می‌ورزد، فراموش می‌کند که مسجود فرشتگان است[4]، نمی‌بیند که خداوند متعال، عالم وجود را تسخیر و رام او کرده است[5]؛ از یاد می‌برد که حق تعالی او را خلیفه و جانشین خود در زمین قرار داده است[6]؛ در نتیجه، خود را به دنیای پست می‏‌فروشد، بندگی شیطان، هوای نفس و دیگر بت‌ها را می‌‏پذیرد و ناگزیر مقامات بلند معنوی و عرفانی و در پی آن بهشت و لقای حق را ترك گفته، به‌سوی جهنّم می‌‌شتابد.

راهکار رفع این صفت رذیله، توجه به استعدادها و توانایی‌های شخصی و به‌کارگرفتن صحیح آن‌هاست. انسان باید جایگاه حقیقی معنوی و مادی خود را بشناسد و در راستای کمال و تقرّب اخروی و نیز موفقیت در امور دنیوی گام بردارد. البته باید دقت شود که خروج از حالت تفریطی خود کم‌بینی، به ورود به ورطۀ افراطی تکبّر و عُجب منجر نگردد.