شرح فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاقی

رذیلت بیست و یكم: طمع

اشتیاق و تمایل نفس به دارائی دیگران را طمع معنا کرده‌اند. هرچند عناصری نظیر ثروت، آبرو و مراتب نیکوی اجتماعی، از مصادیق دارائی انسان است، امّا در بیشتر موارد، شوق به ثروت دیگران طمع خوانده می‌شود.

قرآن‌کریم، در برخی آیات، از چشم دوختن بندگان به زندگی و دارایی دیگران نهی فرموده است. از جمله می‌فرماید:

>وَ لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى‏ ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا لِنَفْتِنَهُمْ فيهِ وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَ أَبْقى‏<^[1]

منظور از چشم‌دوختن به دارایی دیگران در این آیه، همان طمع است. از امام صادق% نقل شده است که پیامبر اکرم$ پس از نزول این آیۀ شریفه فرمودند: هرکس نظر خود را به دارایی مردم بدوزد، غم و اندوه او طولانی شده، ناراحتی‌اش تسلّی نخواهد یافت:

 «مَنْ‏ أَتْبَعَ‏ بَصَرَهُ‏ مَا فِي أَيدِي النَّاسِ طَالَ هَمُّهُ وَ لَمْ يشْفَ غَيظُهُ»[2]

افراد مبتلا به صفت رذیلۀ طمع، مشتاقند تا دارایی دیگران را به ثروت خود بیفزایند، هرچند ثروت دیگران اندک بوده، با این طمع‌ورزی جزو فقرا قرار گیرند. آن‌ها در این خصوص تفاوتی بین حلال و حرام، دور و نزدیک، خویش و بیگانه و عوام و خواص و اموال عمومی و بیت‌المال قائل نیستند. بعضی اشخاص طمع‌کار به پدر و مادر خویش نیز ترحّم نمی‏كنند و در اموال آن‌ها طمع می‌ورزند. حتی برخی افراد به خمس و زکات نیز چشم طمع دارند و به‌ جای پرداخت وجوه شرعی، در آن تصرّف می‌کنند.

طمع‌‏ورزی، مفاسد و تبعات شومی در پی دارد. از آنجا که این رذیلۀ خطرناک، انسان را در كمین اموال دیگران نگاه می‌دارد، وی را به رذائل دیگری نظیر دنیادوستی و غفلت از یاد خداوند دچار خواهد ساخت و باعث می‌شود که آدمی از زمرۀ مؤمنین خارج شده، به‌تدریج، انسانیّت او نیز سلب گردد.

در سیرۀ اهل‌بیت( فراوان یافت می‌شود که آن بزرگواران همواره پیروان خود را از طمع و طمع‌ورزی دور نگاه داشته‌اند و هرگاه مشاهده می‌شد طمع در وجود کسی ریشه دوانیده، فوراً به مبارزۀ اساسی با آن برخاسته‌اند. برخورد امیرالمؤمنین% با برادر خود عقیل که سهم بیشتری از بیت‌المال طلب می‌کرد، در همین راستا تفسیر می‌شود. آن حضرت آهن گداخته را نزدیک وی بردند تا سوزندگی آتش جهنّم که در اثر طمع‌ورزی و دنیاگرایی نصیب انسان می‌گردد را درک کند و با این روش، درخت طمع را در دلش ریشه کن ساختند.[3]

پس، مقابله با طمع، به شدّت نیازمند برخورد و مجاهدت عملی است؛ افرادی که احساس می‌کنند طمع در وجودشان رخنه کرده، برای مبارزه با آن باید از تمرکز فکری بر میزان دارایی دیگران خودداری کنند، از تجسّس و تفحّص در خصوص مقدار ثروت سایر اشخاص بپرهیزند و به‌طور کلی، با استفاده از تلقین بی‌نیازی به غیر خدا، امید خود را از دست یافتن به دارایی مردم قطع نموده، به فضل و رحمت خداوند متعال امیدوار باشند.