1- آيا هدف اصلي آفرينش زن، ايفاي نقش همسري و مادري مي‌باشد‌؟

هدف اصلي آفرينش زن و مرد، يكي است و آن دستيابي به «حيات طيّبه» است، چه در اين دنيا و چه در آخرت؛ از اين جهت هم قرآن شريف تصريح مي‌فرمايد‌: (مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً)[1]، لكن هريك از زن و مرد، براي رسيدن به حيات طيّب علاوه بر وظايف و مسئوليّت‌هاي مشترك فردي و اجتماعي‌، وظايف اختصاصي فردي و اجتماعي هم دارند و وظيفة اختصاصي بانوان‌، ايفاي نقش همسري و مادري و در يك جمله «‌اداره و انتظام خانه و خانواده» است.

2- حكمت اين كه در فرهنگ اسلامي، رعايت حقوق مادر و احترام به مادر بيشتر مورد تأكيد قرار گرفته است، چيست؟

اصل موضوعِ احترام به مادر و رعايت حقوق وي، ويژة فرهنگ اسلام نيست؛ بلكه امري است كه فرهنگ بشري به آن اقرار دارد؛ ولي در فرهنگ اسلامي، تأكيد عجيبي بر آن شده است. در قرآنِ شريف، آيات متعدّدي در مورد حقّ شناسي از والدين آمده است،[2] ولي با همـة اين تجليل‌هاي مشترك، وقتي در مقام تبيين زحمات و رنج‌ها واقع مي‌شود، تنها از زحمت مادر سخن مي‌فرمايد و نام او و زحمات او را به طور خاصّ بيان مي‌نمايد: ‌(وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً)^[3]. اين آيـة شريفه نشان مي‌دهد كه يك سلسله زحمات طاقت‌ فرسا و مسئوليّت‌هاي تربيتي فرزندان كه بر عهدة مادر است، با هيچ‌يک از زحمت‌ها و مسئوليّت‌هاي مرد، قابل قياس نيست و اين نيز يكي از برتري‌هاي زن بر مرد و نشانـة شرف و عظمت اوست؛ زيرا مسئوليّت الهي كه بر عهدة او نهاده شده، بيش از مسئوليّتي است كه بر عهدة مردان نهاده شده و هر كس كه مسئوليّت إلهيِ او بيشتر و فراوان‌تر باشد، در صورت عمل به آن مسئوليّت‌ها، توجّهش به خداوند تعالي بيشتر خواهد بود و هر كس توجّهش به حق تعالي، بيشتر باشد، توجّه خداوند سبحان به او نيز بيشتر خواهد بود و هيچ شرافت و عظمت و برتري، بالاتر از اين نيست كه انسان بتواند هرچه بيشتر، توجّه و رضايت حق تعالي را جلب نمايد.

3- آيا وضع حمل نمودن زن و ايفاي نقش مادري‌، براي زن فضيلتي است بر مردان و چرا زن بايد اين نقش را ايفا كند‌؟

در تقسيم تكوين و طبيعت‌، خداوند متعال مسئلة وضع حمل را براي زن مقرّر فرموده و به وي مقام والاي مادري را عنايت كرده است‌. اين منزلت در فرهنگ قرآن و سنّت‌، از موقعيّت كاملاً ويژه و خاصّ برخوردار است‌. نقش مادري‌، تنها در وضع حمل و شير دادن خلاصه نمي‌شود‌، بلكه يك سلسله مسئوليّت‌هاي پرورشي و تربيتي بر عهدة‌ مادر گذارده شده كه ثمرة آن در هدايت كلّ جامعة بشري‌، خود را نمايان مي‌كند‌. همان‌گونه كه لقمه و غذا و شير مادر در فرزند تأثير مستقيم مي‌گذارد، انديشه و تربيت و رفتار مادر نيز در روح فرزند تأثيرات غيرقابل انكاري دارد كه مسئوليّت زنان را در اين بُعد بسيار والا و بزرگ مي‌نمايد‌. به اين سبب براي زحمات مادر‌، پاداش‌هاي عظيمي همانند ثواب جهاد و شهادت قرار داده شده است و در حقيقت اين مسئوليّت براي زن‌، فضيلتي است كه هيچ معادل و مِثلي ندارد‌.

4- حديث شريف «بهشت زير پاي مادران است» به چه‌ معنايي است؟

معناي اين حديث شريف[4] آن است كه احترام به مادر و رعايت حقوق عظيم او، و گرامي داشتن وي، مايـة ورود به بهشت است؛‌ و بنابراين لياقت و سعادت جنّت مرهون پاسداشت حرمت مادران است؛ هم‌چنان‌كه خط مشي و نحوة عملكرد و كيفيّت ايفاء مسئوليّت مادران در تربيت فرزندان‌ اهل بهشت، نقش به‌ سزا و برجسته‌اي دارد. به همين سبب استاد عظيم‌الشّأن ما حضرت امام خميني!، تعبير مي‌فرمودند: از دامان زن، مرد به معراج مي‌رود.[5]

5- از نظر معنوي و اخلاقي، رشد زن در خانه بيشتر است يا در اجتماع و فعّاليّت‌هاي اجتماعي؟

از نظر اسلام، زن به جهات تكويني و تشريعي، به شكل كاملاً مناسبي در خانه و خانواده، مي‌تواند رشد كند‌. البتّه تحصيل و تدريس و وظايف تربيتي در اجتماع، با شرايطي كه دارد هم موجب رشد اوست،‌ گرچه مي‌توان گفت در اين خصوص، افراد، تفاوت‌هايي با يكديگر دارند‌. براي روشن شدن اين پاسخ، لازم است به يك روايت از رسول گرامي(ص) اشاره شود. اين روايت را که استاد بزرگوار ما علاّمه طباطبايي) هم در تفسير شريف الميزان آورده‌اند[6] به‌طور مختصر آن است كه‌: روزي رسول خدا(ص) در جمع اصحاب حضور داشتند، يكي از زنان انصار به خدمت ايشان رسيده و در جمع اصحاب با زيركي و فطانت، سؤالي را طرح كرده و گفت: «نمايندة تمام زنان هستم و سؤال من سؤال همة زنان شرق و غرب عالم است و شما هم كه پيامبر همة انسان‌ها هستيد، اين سؤال را پاسخ دهيد. سؤال ما اين است كه شما پيامبر خدائيد براي همة مردان و زنان و ما زنان هم به مبدأ و معاد و وحي همانند مردان ايمان آورده‌ايم‌. ولي ما زنان، به خاطر وظايف خانه‌داري و همسرداري و تربيت فرزند، خانه‌نشين هستيم، ولي مردان به‌واسطة اينكه در نماز جمعه و نماز جماعت و امور اجتماعي همانند عيادت بيماران و تشييع مردگان و نيز در حجّ و از همه مهمّ تر در جهاد شركت مي‌كنند‌، از ما زنان برتر و افضل داشته شده‌اند و هنگامي كه مردان براي شركت در حجّ يا عمره يا شركت در جهاد، خانه را ترك مي‌كنند، ما براي حفظ اموال آنان و نظم و انتظام امور آنان حتّي بافتن و دوختن لباس‌هايشان و نيز براي تربيت فرزندانشان بايد در خانه‌ها بمانيم و لذا در هيچ يك از آن فضائل با مردان مشاركت نداريم و از اين جهت آنان بر ما برتري دارند.»

وقتي سخنان اين زن كه در كمال ادب و وقار، ولي با صراحت و فطانت بيان شده بود، پايان يافت، پيامبر اكرم(ص) خطاب به اصحاب خود با توجّه هرچه تمام‌تر فرمودند‌: «آيا تاكنون شما زني به اين درجه از فضيلت ديده‌ايد كه در مسائل ديني خود اين‌گونه طرح سؤال كند‌؟» از اينجا معلوم ‌مي‌شود كه نبيّ‌مكرّم(ص)، نحوة سؤال و فطانت و زيركي آن زن را مورد توجّه ويژه قرار دادند و از اينجا معلوم مي‌شود كه زن مي‌تواند در مجامع عمومي با حفظ شرايط دربارة مسائل دين سخن بگويد و سخن وي در حضور مردان هم باشد‌. پس از اين سؤال پيامبر، اصحاب به ايشان عرض كردند: «يا رسول‌الله ما فكر نمي‌كرديم كه زن به چنين درجه‌اي برسد!» البتّه اين حرف اصحاب ناشي از اين بود كه در آن زمان هنوز رسوبات تفكّرهاي جاهلي وجود داشته، زمينه‌اي براي تربيت اين‌گونه زن‌ها نبوده است و گرنه بعدها چه در زمان اميرمؤمنان% و چه در زمان ديگر ائمّة‌ هدي( تا به امروز چنين زناني در پرتو تعاليم اسلامي، بسيار تربيت شده‌اند‌. سپس پيامبر اكرم(ص) رو به اين زن كرده و فرمودند‌: «اي زن بدان و به همة زنان عالم كه تو نمايندة آنان هستي اعلام كن كه از نظر اسلام،‌ حُسن تبعّل و مسئوليِّت سنگين همسرداري به معناي كلّي آن، يعني ادارة خانه و خانواده و طلب رضايت شوهر و تبعيّت از او، معادل همة فضائلي است كه براي مردان برشمردي: «إنَّ حُسن تَبَعّل إحْداكُنّ لِزَوجِهَا وَ طَلَبِهَا مَرضاتِه وَ‌اتباعِهَا مُوافَقَتِه‌ يَعدِلُ ذلِكَ كُلّهُ».

پس از بيان اين مطلب،‌ آن زن با شادماني و تعجّب از نزد رسول خدا(ص) مرخّص شد و مرتّباً از روي شادي و اعجاب كلمة مقدّسة‌ لااله الّا الله را تكرار مي‌كرد‌.[7] بنابراين، همة اين‌گونه سؤالات كه امروزه هم با شكل‌هاي ديگري مطرح مي‌شود،‌ قبلاً‌ از پيامبر اكرم و حضرات معصومين( سؤال شده و آنان پاسخ داده‌اند، ولي حيف كه ما از معارف الهي دور هستيم و سطح مطالعه در جامعة ما، سطح قابل قبولي نيست‌.

با توجه به آنچه گفته شد معلوم گرديد كه نه تنها رشد زن از حيث اخلاقي و معنوي در خانه،‌ بيشتر از اجتماع و مسئوليّت‌هاي اجتماعي است‌، بلكه اين زن است كه با حفظ و انتظام كانون خانه و خانواده‌، موجب سلامت و رشد و تعالي علمي و عملي مردان و ساخته شدن نسل آينده مي‌شود و اين فضيلتي است كه براي آن معادل و مماثلي نيست و لذا استاد عظيم الشّأن ما حضرت امام خميني! مي‌فرمودند‌: «‌از دامن زن است كه مرد به معراج مي‌رود»[8] و اين تفسير همين فرمايش شريف ايشان است‌.

6- زن ايده‌آل از نظر عبادت،‌ تحصيلات، خانه‌داري و فعّاليت اجتماعي در فرهنگ اسلامي چه ويژگي‌هايي دارد‌؟

قرآن كريم، زن نمونه را اين‌گونه معرّفي مي‌كند: (فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ)[9]‏؛ زن نمونه و صالح و شايسته، زني است كه مراعات قانون را مي‌كند و در مقابل آن، مطيع و متواضع است و مراعات عفّت را نيز مي‌كند چه در نهان و چه در آشكار.

7- بسياري از خانم‌ها مي‌گويند: «حرمت ما در خانه حفظ نمي‌شود!»  شما به خانم‌ها و همسرانشان در اين رابطه چه توصيه‌اي داريد؟

برخي از مردان هم، همين حرف را‌ مي‌زنند! لكن بايد بدانيم اگر انتظارات بي‌جا و توقّع‌هاي غير منطقي، جاي خود را به «عفو» و «صفح» و «گذشت» و «ايثار» بدهد و خلاصه، اخلاق اسلامي جاي خود را به خُلقيّات نامناسب بدهد، اين‌گونه گفتارها از درون خانه‌هاي جامعه رخت بر مي‌بندد.‌ دستور اسلام و ائمّة ‌‌‌اطهار( هم در اين خصوص همين است كه مرد و زن بايد با شيوة معروف و پسنديده با يكديگر رفتار كنند، تا چنين مشكلاتي پيش نيايد.

8- آيا نظام خانواده و نقش اقتصادي مرد، طبيعي و غير قابل تغيير است يا اينكه اعتباري، تاريخي و قراردادي مي‌باشد؟

در نظام خانواده در همه جا و در هر زمان، نقش اقتصادي و تأمين هزينه‌هاي زندگي و سرپرستي كلّي منزل با مردان بوده و نقش اداره و انتظام خانه و خانواده براي زنان بوده و اين يك امر تكويني و طبيعي است؛ و لذا خداوند تعالي هم در وضع قوانين و مقرّرات مربوط به نظام خانه و خانواده، يعني در مقام تشريع قانون،‌ كاملاً مطابق با تكوين و طبيعت خلقت انسان، عمل فرموده است. بنابراين آنچه بر خلاف اين جهت‌ پديد آيد، به دليل آنكه خلاف طبيعت بوده و لذا نوعي تحميل است، پايدار نخواهد ماند و موجب بروز مشكل‌ها و مفاسد خواهد بود، چنانكه در دنياي روز آن را به روشني ملاحظه مي‌كنيم.

9- حكمت اينكه مرد بايد به زن نفقه (خرجي) بدهد، چيست؟

اوّلاً: بايد توجّه داشته باشيم كه نوعِ كار و فعّاليت زنان، از مردان بيشتر است؛ زيرا ادارة درست منزل كه يك جامعة‌ كوچك مي‌باشد، بر عهدة زنان قرار دارد. امر خانه‌داري و تربيت و رسيدگي به فرزندان و فراهم نمودن سكينه و آرامش لازم براي همسر و فرزندان، بار سنگيني است كه بر عهدة زنان قرار داده شده است. از اين جهت علاوه بر اينكه پاداش جهاد در راه خداوند به زنان درست‌كار عنايت شده است،[10] كليّة مخارج او نيز بر ذمّة مردان و همسران آنها قرار داده شده است.

ثانياً اين‌گونه امور، تعبّدي يا صرفاً مربوط به دين مبين اسلام نيست، بلكه بيشتر و پيشتر، يك امر اجتماعي مطابق با فطرت است و هميشه، چنين بوده است.

10- ملاك پرداخت نفقة مرد به زن چيست؟‌ (نصف درآمد، يا ثلث، يا ... )

كلّية مخارج زن و اولاد و مخارجِ خانه، برعهدة مرد است.

11- آيا به زني كه خودش  درآمد دارد نيز، بايد نفقه پرداخت؟

بلي،‌ البتّه بايد توجّه داشته باشيم كه اساساً در خانه و زندگي، بايد قبل از آنكه «قانون» حكم‌فرما باشد، «اخلاق» و «انسانيّت» و «ايثار» حكم‌فرما شود و اين رمز توفيق هر زندگي است كه موجب سكونتِ خاطر و امنيّتِ دل براي زن و مرد و فرزندان خواهد بود.

12- آيا زن در تصرّف و بهره‌مندي از دارايي‌هاي خود، نياز به اجازة شوهر يا پدر خود دارد؟

زن در تصرّف و بهره‌ برداري از دارايي‌ها و اموال خود، نظير مرد، مستقل است و اجازة از همسر لازم ندارد. البتّه چنان‌كه قبلاً نيز اشاره شد، در فضاي خانه و زندگي، بايد اخلاق حكمفرما باشد، بنابراين هماهنگي در امور، بسيار شايسته و امري پسنديده و اخلاقي است.

13- مرد در برابر اعتقادات و اخلاق زن و فرزندان خود، چه وظيفه‌اي دارد؟ آيا صرفاً وظيفة او پرداخت نفقه است؟

قرآن شريف در زمينة مسئوليّت انسان‌ها در قبال خانواده، با تكرار و تأكيد سخن گفته است:

(يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْليكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُون‏‏)^[11]

(قُلْ إِنَّ الْخاسِرينَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْليهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبين‏)^[12]

در اين زمينه براي توضيح بيشتر، به كتاب «خانواده دراسلام» و كتاب «تربيت فرزند» مراجعه شود. در آن دو كتاب توضيحات مبسوطي در اين زمينه و زمينه‌هاي مرتبط آورده‌ايم.[13]

14- اگر در خانواده‌اي، مرد و زن توافق كردند که خرجي زندگي را يكسان و به طور مساوي بپردازند، آيا مرد بايد نفقه هم بپردازد و در چنين صورتي ساير حقوق نيز يكسان مي‌گردد؟

زن‌ و شوهر، هرچه را توافق كنند، اگر توافق آنها بر خلاف شرع و عقل نباشد، بايد به تعهّد طرفيني خود عمل نمايند و از اين جهت، فرقي ميان زن و شوهر يا بيگانه نيست و عمل به تعهّدات از نظر قرآن شريف و روايات، واجب است: قال الله تعالي: (يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ)^[14]؛ و قال رسول الله(ص): «الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِم‏».^[15]

15- محدودة اذن و اجازة زن از شوهر خود چيست؟ و در مقابل، مرد چه وظيفه‌اي دارد؟

به طور كلّي زن بايد حقوق طبيعي مرد را اداء كند و آن حقوق، يكي ارضاء غريزة‌ جنسي او به شكل متعارف است و ديگري ادارة خانه و فرزندان، يعني نظم و انتظام منزل و تربيت اولاد، به شكل متعارف است. چنانكه مرد هم بايد حقوق طبيعي زن را اداء كند و آن حقوق، يكي ارضاء غريزة جنسي به شكل متعارف است و ديگري تأمين هزينة زندگي و ادارة خانه و فرزندان از جهت مخارج و نفقه به شكل متعارف. و غير از آنچه گفته شد بر يكديگر هيچ حقّ و وظيفه‌اي ندارند، جز آنکه زن هم فقط در خصوص بيرون رفتن از منزل، بايد از همسر خود كسب اجازه كند و اين امر، يك مسألة مسلّم در فقه است و همچنان‌كه روايات بر آن دلالت دارد، براي حفظ جهات عفّت هم، حقّ به‌جا و درستي است؛ لكن آن امر كلّي كه لازم است همة‌ مردان و زنان بالأخص همسران جوان به آن توجّه نمايند، اين است كه صِرف قانون و فقه که به طور مختصر بيان شد، نمي‌تواند تشكّل خانه و خانواده را اداره كند و بايد به ضميمة آن و مقدّم بر آن، رفق و مدارا و فداكاري و گذشت و چشم پوشي و ايثار و خلاصه محبّت و مودّت طرفيني در زندگي وجود داشته باشد، تا به اين وسيله، اخلاق و دلبستگي و محبّت، فضاي زندگي و خانه را پُر و آكنده كند و تنها در اين صورت است که ضوابط قانوني و شرعي مربوط به نهاد خانواده نيز به بهترين وجه اجراء خواهد شد.

16- آيا خانمي كه داراي تحصيلات عاليه مانند دكترا مي‌باشد، بايد براي رفتن به شهر ديگر يا اعزام به خارج براي تكميل تحصيلات از پدر يا شوهر خود اجازه بگيرد و آيا پدر و شوهر، حق دارند مانع پيشرفت ايشان بشوند؟ تشخيص اين مطلب در صورت بروز اختلاف، با چه كسي است؟‌

در قوانين و از جمله قوانين والاي اسلام، مراعات «‌عناوين» مي‌شود، نه مراعات «اشخاص»‌ و «مصاديق»؛ به عبارت ديگر، جَعل و وضع قوانين از باب قضاياي شخصيّه[16] نيست. قانون اسلام اين‌گونه حقوق را كه در سؤال آمده است، مربوط به مرد مي‌داند و از نظر حكمت اين قوانين هم وقتي در محلّ خود بررسي شود، مي‌بينيم كه به جا و درست است و بايد مراعات شود؛ بنابراين تعيين تکليف استثنائات، مربوط به قانون نيست، بلكه مربوط به حاكم شرع است. و البته چنان‌که به طور مکرّر بيان کرديم، پيش و بيش از حکم فرما بودن قانون و ضوابط قانوني در نهاد خانواده، بايد محبّت و مودّت طرفيني و نيز عقلانيّت دوسويه حاکم باشد و در چنين فضايي، مسلّماً اختلافي حاصل نخواهد شد و همة مسائل بر اساس منطق عقلي و شرعي، حلّ و فصل خواهد گرديد.

17- محدودة قانون نشوز چيست؟ به‌فرض اينكه اگر پزشكي بگويد: براي حفظ سلامتي يا درمان بيماري، مدّتي از همسر خود دوري كن و يا به دليل بيماري يا ناراحتي ديگر، زن ميل به همسر نداشته باشد، آيا باز هم نشوز رخ مي‌دهد؟

نشوز، مسألة اختصاصي مربوط به زن نيست؛ بلكه كوتاهي در اداء‌ حقّ مربوط به غريزة جنسي را چه از طرف زن و چه از طرف مرد، در اصطلاح فقهي «نشوز» مي‌گويند. به‌طور كلّي بايد گفت: مسألة غريزة‌ جنسي از مسائل مهم در ازدواج است و كوتاهي در آن‌ چه از طرف مرد و چه از طرف زن، موجب مشكلات گوناگون و در برخي از موارد موجب مصائب غير قابل جبران مي‌شود و اگر در خصوص اين حق، چه از ناحية مرد، چه از سوي زن كوتاهي شود، حقوق متقابل هم ساقط مي‌گردد. نكتة ديگر آن است كه اين حقّ ساقط نمي‌شود مگر به واسطة ضرورت نظير مثال مربوط به نهي پزشك كه در سؤال آمده، در اين حالت،‌ از باب ضرورت، اداء حق به طور موقّت، متوقّف مي‌شود و پس از رفع ضرورت، مجدّداً‌ آن حق باز مي‌گردد.

18- از منظر اسلام، يك زن چگونه مي‌تواند رضايت شوهرش را جلب نمايد؟

قرآن شريف مي‌فرمايد: ‌زن صالح و نمونه، زني است كه در برابر قوانين اسلام و قوانين نظام خانواده، متواضع و عامل باشد: (فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ[17]) و اگر همين جملة شريف قرآني مورد عمل زنان قرار گيرد، علاوه بر رضايت همسران، رضايت خداي تعالي را به خود جلب خواهند نمود و در اين صورت، حكومت بر دل همسران را هم به دست خواهند آورد.