مراقبت نزد علماي اخلاق از جايگاه ویژه‌ای
برخوردار است و در منزل اوّل سیر و سلوک نیز برای توجّه و بیداری سالک، اهميّت والائي دارد. در
قرآن کریم و روايات شریف اهل بیت«سلام الله
علیهم»، اشاراتی وجود دارد که انسان را دعوت به مراقبت
می‌کند؛ خداوند عزّ و جل مي‌فرمايد:
«يا
أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ
لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ» [1]
اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، از خدا پروا
کنيد، و هر كس بايد بنگرد چه چيزي براي فردا(ي خويش) پيش فرستاده؛ و از خدا پروا
کنيد كه خدا از آنچه مي‌كنيد آگاه است.
همچنین پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم» مي‌فرمايند:
«إِنَّ عَلَى لِسَانِ كُلِّ قَائِلٍ رَقِيباً
فَلْيَتَّقِ اللَّهَ الْعَبْدُ وَ لْيَنْظُرْ مَا يَقُول» [2]
بر زبان هر گوينده‌اي، مراقبي است، پس بنده بايد
از خدا تقوا كند و ببيند چه مي‌گويد.
و نیز امیرمؤمنان حضرت علی ابن ابی‌طالب«سلام الله علیه» فرموده‌اند:
«مَنْ لَمْ يَتَعَاهَدِ النَّقْصَ مِنْ نَفْسِهِ
غَلَبَ عَلَيْهِ الْهَوَي وَ مَنْ كَانَ فِي نَقْصٍ فَالْمَوْتُ خَيْرٌ لَه» [3]
هركه مراقب كاهش نفس خويش
نباشد، هوي و هوس براو چيرگي يابد. و هر كه رو به نقصان نهد، مرگ براي او بهتر
خواهد بود.
از اين آيۀ شريفه و رواياتی که ذکر شد، چنين
فهميده مي‌شود كه مراقبت، همان زير نظر داشتن گفتار و كردار است. و سالک باید
همواره یک بازرسی کامل از آنچه انجام می‌دهد یا بر زبان جاری می‌سازد، داشته باشد.
حتّی مراقبت از افکار نیز برای سالک لازم به نظر می‌رسد. از این رو می‌توان گفت که
مراقبت منجر به بیداری و توجّه می‌شود.
بر اساس برخی آیات و روايات، مراقبت، مفهوم و
مصداق ديگري نيز دارد که عبارت است از اینکه بيشتر موجودات عالم، مراقب گفتار، كردار
و افکار انسان هستند. اوّلین و بزرگترین مراقب انسان، خداوند بصیر است. [4]
از مراقبان ديگر، می‌توان به انبياء الهي، خصوصاً وجود مبارک پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم» و نيز
سائر حضرات معصومین«سلام الله علیهم» اشاره کرد. [5] همچنین قرآن کریم از فرشتگان، [6]
اعضاء و جوارح آدمي، [7]هويت انساني، [8]اعمال خود انسان [9]و زمین
[10]به عنوان دیگر مراقبان و شاهدان انسان نام مي‌برد.
حاصل سخن
اینکه، سالک نیاز به مراقبت دارد و اهمیّت جدی به هر دو مفهوم مراقبت، برای سلوک
او لازم و ضروری است.
پی نوشت
ها:
[1]. الحشر / 18
[2]. قرب
الاسناد، ص 32
[3]. منلايحضرهالفقيه، ج 4، ص 381
[4]. يونس / 46: «فَإِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللَّهُ
شَهيدٌ عَلى ما يَفْعَلُونَ»، الفجر / 14، العلق / 14 و ...
[5]. التوبة / 105: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ
عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلى عالِمِ
الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُون»، البقرة /
143، النحل / 89 و ...
[6]. ق / 18: «ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَيْهِ
رَقيبٌ عَتيد»، المطففين / 21 و ...
[7]. يس / 65: «الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى أَفْواهِهِمْ وَ
تُكَلِّمُنا أَيْديهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ»، فصلت
/ 21-20 و ...
[8]. الإسراء / 14: «اقْرَأْ كِتابَكَ كَفى بِنَفْسِكَ
الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسيباً»
[9]. الکهف / 49: «وَ وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى
الْمُجْرِمينَ مُشْفِقينَ مِمَّا فيهِ وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا
الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً إِلاَّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما
عَمِلُوا حاضِراً وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً»
[10]. الزلزلة / 5-1: «إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ
زِلْزالَها، وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها، وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها،
يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها، بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها»