«سیر و سلوک» واژه‌ای مقدّس و نورانی است که در هر عصر و زمانی، طالبان معرفت و تشنگان معنویت که محبّت خداوند را در دل خود و عشق او را در سر می‌پرورانده‌اند، به سوی خود جذب کرده است.

گام برداشتن در راهی که آدمی را به معبود خویش وصل می‌کند و رسیدن به لقای الهی، خواستۀ قلبی مؤمنان حقیقت طلب و گمشدۀ بسیاری از انسان‌های تکامل خواه است. پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله و سلم» می‌فرمایند:

«لَيْسَ لِلْمُؤْمِنِ رَاحَةٌ دُونَ لِقَاءِ اللَّه» [1]

بر این اساس، آموزه های ادیان الهی در همۀ قرون و اعصار، انسان‌های تکامل‌طلب را به سوی منزل سعادت فراخوانده و راهی به سمت هدایت و رستگاری فراروی بندگان جویای معرفت گشوده‌اند. 

قرآن کریم نیز که آخرین کتاب آسمانی و معجزۀ آخرین رسول رستگاری است، تأکید فراوانی بر حرکت انسان به سوی پروردگار متعال داشته و در آیاتی بازگشت انسان‌ها به سوی معبود خویش را امری حتمی و قطعی بر می‌شمارد. [2]

«يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيهِ» [3]

بر اساس وعدۀ قرآن کریم، حرکت به سوی خداوند و سیر در صراط مستقیمی که به خود خداوند منتهی می‌شود، امری ضروری و حتمی است و انتهای این سیر پر تکاپو، لقای پروردگار خواهد بود. از این رو هرکسی باید به قدر توان و بضاعت خویش با عزم راسخ به راه بیفتد و در راهی که پیش روی او است، به جلو برود تا به مطلوب برسد.

هيچ ترديدي در اين نيست كه سیر به سوی خدای متعال و حرکت در مسیر لقاء، همچون هر حرکت و برنامه‌ای، محتاج وجود اساتید و راهنمایانی است که با ارائۀ نقشۀ راه و تعیین روش طیّ طریق، طالب معرفت را در مسیر مستقیم نگاه دارند و مانع گمراهی و سقوط وی شوند. واژۀ «سیر و سلوک» نیز برخاسته از همین معنا است.

نکتۀ شایان توجه که قرآن شریف هم بر آن تآکید دارد این است که معلّم اخلاق آدمی، خداوند سبحان است. 

«وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى‏ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ» [4]

اگر انسان قدم در راه نهد و به سوی لقای معبود خویش حرکت نماید، فضل و رحمت بی‌منتهای حق تعالی شامل حال او خواهد شد و نصرت و یاری خداوند منّان را در مسیر حرکت مشاهده خواهد کرد:

«وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنينَ»[5]

 در واقع خدای مهربان نیز مشتاق لقای چنین بنده‌ای می‌شود و با هدایت خاصّ خود، او را به سوی خویش می‌کشاند. امام صادق«سلام الله علیه» می‌فرمایند:

«مَنْ أَحَبَّ لِقَاءَ اللَّهِ أَحَبَّ اللَّهُ لِقَائَهُ‏»^[6]

خداوند متعال بر اساس فضل و رحمت خود، هدایت سالک را بر عهده گرفته و با تدابیری حکیمانه، مانع سقوط و گمراهی وی می شود. مقصود حق تعالی از ارسال رسل و انزال کتب آسمانی، راهنمائی َطالب حقیقت و یاری او جهت موفقيّت در مسیر حرکت بوده است. آخرين راهنمای حرکت انسان، پيامبر خاتم حضرت محمد مصطفی«صلی الله علیه و آله و سلم» می‌باشد که با کامل‌ترينِ اديان و برترینِ کتاب‌های آسمانی به سوی بندگان فرو فرستاده شده است. بعد از آن حضرت نیز، اوصياي گرامی ایشان که همان اهل بيت عصمت و طهارت«سلام الله علیهم» مي‌باشند، راهنمای راه سالکان بوده و هستند. در زيارت بلند پايۀ جامعۀ کبيره ـ که از لسان مبارک امام هادي«سلام الله علیه»نقل گرديده است ـ خطاب به آن بزرگواران مي‌خوانيم: «بِكُمْ يُسْلَكُ إِلَى الرِّضْوَانِ»، چنانکه در دعاي شريف ندبه نيز ـ که از ناحيۀ مقدسۀ امام عصر«ارواحنا فداه» بيان شده ـ آمده است: «فَكَانُوا هُمُ السَّبِيلَ إِلَيْكَ وَ الْمَسْلَكَ إِلَى رِضْوَانِكَ». بنابراین انسان تکامل طلب باید با استفاده از نور قرآن و با راهنمايي حضرات معصومین«سلام الله علیهم»، مسیر تقرّب به درگاه الهی را بپیماید تا به لقای پروردگار نائل آید. ولی ناگفته پیدا است که بهره‌مندی از نور قرآن و عترت«سلام الله علیهم»، بدون مراجعه به کارشناسان خبره، میسّر نخواهد بود. کارشناسان علوم وحیانی همان دين ‌شناسان آگاه و فقهای عظام هستند که سراسر عمر خويش را به تدبّر در قرآن کریم و تعمّق در روایات اهل بیت عصمت و طهارت«سلام الله علیهم» سپری کرده‌اند. جویندۀ معرفت باید شيوه و طريق سلوک الی الله را از دين شناسان و فقيهان وارسته بیاموزد و با عمل به دستورات آنان که برگرفته از تعالیم قرآن و عترت«سلام الله علیهم» است، منازل سیر و سلوک را طی کند تا به مقصد اعلي نايل شود.

مراجعه به کسانی که از تخصّص و تعهّد کافی در سیر و سلوک برخوردار نباشند، بي‌ترديد باعث انحرافات غیر قابل جبران براي شخص سالک و ديگران می‌گردد. خصوصاً در زمان حاضر که شیّادان فراوانی در قالب موضوع سیر و سلوک، کمر به تباهی و گمراهی جوانان بسته‌اند و  از اشتیاق وافر نسل جوان به مباحث عرفانی و معنوی، در جهت دستیابی به مقاصد پلید و اهداف شوم خود سوء استفاده می نمایند.  

مؤسّسۀ فرهنگی مطالعاتی الزّهراء«س» با عنایت به این نکتۀ اساسی و نیز با توجه به رویکرد نسل حق جوی جوان به مباحث عرفانی و به جهت آشنائي هرچه بيشتر آنان با فرصت‌ها و تهديدهاي اين راه پر خطر، اقدام به تنظیم و تدوين دروس اخلاقي، عرفاني مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مظاهری«مدّظلّه‌العالي» در موضوع سير و سلوک و تقديم آن به مشتاقان اين مباحث نموده است.

آیت الله العظمی مظاهری«مدّظلّه‌العالي» که از شاگردان مبرّز و از پرورش‌يافتگان مکتب اخلاقي، عرفاني دو عارف کبير معاصر، حضرت آيت الله العظمي امام خميني«ره»و حضرت علامه طباطبائي«ره» هستند، علاوه بر برخورداری از مقام بلند فقهي و سابقۀ تدریس بیش از چهل سال دروس فقه و اصول در عالی‌ترین سطوح، سالیان متمادی در کسوت استاد اخلاق به تزکیۀ نفوس و تطهیر قلوب مشتاقان وادی سیر و سلوک پرداخته‌اند و با تربیت طالبان معرفت و تعليم اخلاقي آنان، شاگردانی مهذّب که از صفای دل و روح برخوردارند و خود از معلّمان اخلاق به شمار می‌آیند، به جامعۀ اسلامي تقديم نموده‌اند.

مجموعۀ مباحث «سیر و سلوک» معظّم له، مشتمل بر یک مقدّمه و چند دفتر است. پیش از انتشار دفاتر مزبور که به شرح منازل هفتگانۀ سیر و سلوک اختصاص دارد، مقدمۀ آن دفاتر با عنوان «سلوک معنوی در پرتو نور قرآن و عترت«سلام الله علیهم»» منتشر گردید و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت.

کتاب حاضر، دفتر اوّل از دفاترِ حاوی شرح منازل هفتگانه است و مباحث آن که به شرح «منزل يقظه» اختصاص دارد، در طول سال‌های مختلف توسّط آیت الله العظمی مظاهری«مدّظلّه‌العالي» در شب‌هاي جمعه و در مسجد حکیم اصفهان بیان گردیده و پس از تنظیم، تحقیق و ویرایش و سپس بازبيني نهائي معظّم له به صورت حاضر و در دو فصل کلّي ارائه می‌گردد.

فصل اوّل کتاب، با عنوان «درآمدی بر منازل سیر و سلوک» به بیان ضرورت و نتایج سلوک الی الله می‌پردازد و با ذکر نام منازل هفتگانۀ سیر به سوی خداوند، خطّ مشی کلّی مجموعۀ «سیر و سلوک» را تبیین می‌نماید.

 البته تعداد منازل سیر و سلوک در ديدگاه اهل عرفان مختلف است. برخی برای سلوک الی الله، یک، دو یا هفت منزل، برخی سی و یک منزل یا هفتاد منزل و گروهی دیگر صد منزل ذکر کرده‌اند و حتی برخی قائل به وجود هزار منزل در سير و سلوک می‌باشند. ولي همانطور که در فصل اوّل کتاب مشخص گردیده است، آیت الله العظمی مظاهری«مدّظلّه‌العالي» در ساختار کلّي سیر و سلوک، قائل به سه سیر کلّی می‌باشند که سیر اوّل آن با عنوان «سير من الخلق الی الحق»، دارای هفت منزل با عناوین «يقظه، توبه، تقوا، تخليه، تحليه، تجليه و لقاء» است که بسیاری از منازل عرفانی که در سخنان عارفان به شکل و تعداد مختلف بيان گرديده است، در درون این هفت منزل می‌گنجد. بنابر نظر معظّم له، منزل لقاء، آخرين منزل سیر و سلوک نیست؛ بلکه حرکت نامتناهی سالک از منزل هفتم آغاز می‌گردد و در دو سیر بعدی تا ابد ادامه می‌یابد.

بخش دیگری از فصل اوّل کتاب به بیان نکات اساسی در سیر و سلوک اختصاص یافته، که از جملۀ آن نکات می‌توان به لزوم تقیّد به ظواهر شرع در سیر و سلوک و پرهیز از استاد خصوصی برای سالک مبتدی، اشاره نمود.

در ديدگاه سلوکي حضرت آیت الله العظمی مظاهری«مدّظلّه‌العالي» ـ که بر گرفته از مکتب عرفاني اصيل و بالندۀ امام خميني«ره» و علامه طباطبائي«ره»است ـ سير و سلوك با پاي‌بندي به قواعد شريعت مقدّسه و تقيّد به رعايت تكاليف شرعي آغاز مي‌شود و با همين تقيّد ادامه مي‌يابد و سالك در هيچ مرتبه‌اي، از التزام به احکام شرعی بي‌نياز نمي‌شود. در اين ديدگاه، تقیّد به ظواهر شرع به‌ عنوان برترین استادِ اخلاق، قلمداد مي‌شود و در واقع فقه آل محمد«صلی الله علیه و آله و سلم»زير بناي سلوک الي الله شمرده شده و سالک براي پيمودن درجات قرب الهي، با اقتدا به عارفان راه‌يافته و عالمان ربّاني، در قدم نخست به احکام فقهي اهتمام ورزيده و اين اهتمام را تا پايان راه استمرار مي‌بخشد.  

فصل دوّم کتاب با عنوان «بیداری»، در برگیرندۀ شش بخش اصلی جذبه، توجه، غفلت، تفکّر، تذکّر و مراقبت است که در حقیقت اجزاء اصلی منزل یقظه می‌باشند. طبق نظر معظّم له، سالک باید زمینۀ دریافت کشش الهی را در وجود خود فراهم کند و مقارن با توفیق و جذبه‌ای که نصیب او می‌گردد، با همّت خود قدم در راه نهد و با خروج از ورطۀ غفلت، به مقام توجه و بیداری برسد. تفکّر، تذکّر و مراقبت نیز موجب دوام توجه در سالک می‌شوند و بیداری را در وجود وی نهادینه می‌سازند.

برخورداری از بياني روان و قابل فهم و عاری بودن از اصطلاحات غامض عرفانی از ویژگی‌های مباحث اخلاقي، عرفاني معظّم له است که موجب می‌گردد افراد گوناگون در سطوح مختلف و با معلومات متفاوت، بتوانند از اين مباحث بهرۀ لازم را ببرند. به‌عبارت روشن‌تر اهل سیر و سلوک و جوانان تکامل طلب، می‌توانند با مطالعه و عمل به این کتاب به مقام یقظه نائل آیند و به درجات والای عرفانی دست یابند و افراد ديگر نیز می‌توانند با برداشت اخلاقی از این کتاب، به قدر توان خود در مسير سلوک الی الله قرار گيرند.

در پايان ضمن تشکر و قدردانی از همۀ عزیزانی که در تنظیم و نشر این اثر ارزشمند نقش آفرینی کرده‌اند، از خداوند متعال مسئلت مي‌کنيم توفيق تمسّک به قرآن و عترت طاهره«سلام الله علیهم» و پيمودن مسير سلوک به سوي حق و عبور از منازل هفتگانه و نايل شدن به لقای پروردگار متعال را به همگان عنايت فرمايد.

مؤسّسه فرهنگي مطالعاتي الزهراء«س»

پی نوشت ها:

[1]. مستدرك‏الوسائل، ج 12، ص 64

[2]. النّجم / 49 و العلق / 8

[3]. الإنشقاق / 6

[4]. النور / 21

[5]. الروم / 47‏

[6]. الكافي، ج 3، ص 134