بِسْمِ
اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم
قال‌الله
سُبحانه و تَعالی: «إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ
اللَّهَ عَزيزٌ غَفُورٌ»
برگزاری این همایش که به نام نامیِ یکی از مفاخر بزرگ تاریخ تشیّع و ایران
معاصر، یعنی: حضرت علّامۀ محقّق، استاد الفقهاء و المجتهدین، فقیه نزیه و اصولی
مدقّق، میرزای نائینی«اعلیالله
مقامه الشّریف»، اجراء
می‌گردد، فرصت و زمینۀ مناسبی است تا اوّلا: افکار و آراء این عالم متفکّر مورد
توجّه و برّرسی واقع شود و ثانیاً: از زندگی پر برکت و سیرۀ معنوی این فقیه پارسا
و متّقی، درسآموزی شود.
در این مجال کوتاه، به اختصار، سه بُعد مهم از ابعاد درخشان شخصیّتی محقّق
نائینی«قدّسسرّه» را، که هر سه، واجد درس‌های با اهمیّتی برای
عموم حوزویان است، مورد اشاره و تأکید قرار می‌دهم و از شما میهمانان عزیز شرکت‌کننده
در این نشست گرامی و از سایر طلّاب و
روحانیون خصوصاً اساتید و مدرّسان محترم حوزههای علمیّه تقاضا می‌کنم که سیرۀ
روشن و استوار علمی و عملی این شخصیّت والامقام را مورد مداقّۀ جدّی قرار دهند و
به این طریقه و روش، تأسّی نمایند و بدانند که بقاء و استمرار حوزههای علمیّه در
گرو استدامۀ همین سیره‌های نورانی اساطین و اعلام بزرگی است که در طول قرون متمادی
بعد از غیبت کبرا تا به امروز، گرمی‌بخشِ حوزههای علمیّۀ تشیّع و حافظ مکتب و
معارف حیات‌بخش ائمّۀ هدی«علیهم‌السّلام» بودهاند. سلام و درود و رحمت واسعۀ حق‌تعالی
بر ارواح مطهّر یکایک آنان باد.
1) اولین بُعد شخصیّتی محقّق نائینی«رضواناللهعلیه»، بُعد علمی و ویژگیِ اندیشه‌گی این علّامۀ متضلّع است. ایشان
که از دوران کودکی، با عنایات الهی، برخوردار از نبوغ و استعداد درخشانی بوده است
تا بدانجا که در نائین و در مراحل اوّلیۀ تحصیل، علماء وقت و اساتید وی از قوۀ فهم
و ذکاء و حافظۀ او شگفت‌زده بودهاند، در دورۀ نوجوانی به حوزۀ علمیّۀ اصفهان -که در آن عصر، مهم‌ترین حوزۀ علمی ایران بهشمار
می‌آمده است- هجرت نموده و بیش از ده سال
در این حوزۀ کهن و در نزد اساتید بزرگ آن دوره خصوصاً حضرت میرزا ابوالمعالی
کلباسی«قدّسسرّه»، به مدّت قریب ده سال، و حضرت شیخ محمدباقر
نجفی اصفهانی«طاب‌الله‌ثراه»، که در آن زمان زعیم حوزۀ علمیّۀ اصفهان
بودهاند، به مدّت پنج سال و نیز فرزند برومند و البته کمتر شناخته شدۀ ایشان حضرت
شیخ محمدحسین اصفهانی مسجدشاهی«اعلی‌الله‌مقامه»، که
در تمام مدّت حضور در اصفهان، مربّی و مرشد محقّق نائینی در علم و عمل بوده است،
به بهترین وجه، تحصیل و استفادۀ علمی نموده است و در همین دوران به یک عالم مجتهد
و فقیه جوان، تبدیل گردیده است و از این رو باید محقّق نائینی«قدّسسرّه» را یکی از مفاخر برجستۀ حوزۀ علمیّۀ اصفهان
به شمار آوریم.
پس از این دوره، ایشان حوزۀ علمیّۀ اصفهان را به مقصد سامرّا و درک محضر علمی
حضرت میرزای بزرگ شیرازی«رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» که محور علمی آن عصر در عتبات عالیات بودهاند،
ترک می‌کند تا میراث علمی حضرت شیخ انصاری«قدّسسرّه» را از این شاگردِ برجستۀ آن شیخ اعظم دریافت و تحصیل نماید و به شهادت بزرگان
آن دوره، این فقیه جوانِ تازه‌وارد، مطمح انظار و مورد توجّه همگان و خصوصاً محلّ
عنایت خاصّ میرزای شیرازی«قدّسسرّه» قرار میگیرد و در طیّ قریب ده سال، همواره
از خصّیصان آن مرد بزرگ و دارای جایگاه برجسته‌ای در حوزۀ علمیّۀ سامرّا بوده است.
و بعد از این دوره، محقّق نائینی در کسوت یک عالم پخته و معروف، به نجف اشرف،
مشرّف می‌گردد و در آن حوزۀ با عظمت، رحل اقامت می‌افکند و در زمرۀ خواصّ اصحابِ نزدیک
حضرت آخوند خراسانی«اعلیالله
مقامه الشّریف» و عضو برجستۀ
جلسات افتاء ایشان قرار میگیرد و خود نیز صاحب کرسی تدریس و تعلیم می‌‌شود و تا
پایان عمر با برکت خویش شاگردان بسیاری، که در میان آنان مراجع تقلید عالیقدری
پرورش یافته‌‌اند را تربیت مینمایند؛ اعاظمی نظیر حضرات آیات عظام سید صدرالدّین
صدر، سید محمّدتقی خوانساری، سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خوئی، سید محمدهادی
میلانی، سید محمود شاهرودی که همگی مراجع تقلید ادوار اخیر بودهاند، و بزرگان
دیگری نظیر علّامۀ طباطبائی و علّامۀ امینی«قدس‌‌الله تعالی اسرارهم» از جملۀ
تلامیذ برجستۀ محقّق نائینی و پرورش‌‌یافتگان مکتب علمیِ این استاد عالیمقام بهشمار
می‌‌آیند؛ چنانکه برخی از علماء بزرگ حوزۀ علمیّۀ اصفهان در دورۀ قبل همچون
حضرات آیات خادمی، طیّب و شمس‌‌آبادی«رضوان‌‌الله‌‌علیهم» نیز
در محضر محقّق نائینی«قدّسسرّه» تلمّذ نموده‌‌اند.
این، خلاصه‌‌ای گذرا از کارنامه و تاریخ علمی محقّق نائینی است که البته بیان
و بررسی اندیشه‌‌های او و ابتکارات علمی و فقهی او و نوآوری‌‌های وی در دانش اصول
که باعث شده است تا ایشان را مجدّدِ علم اصول فقه شیعه بدانند، در این مجال، ممکن
نیست و هدف از ذکر نکاتی که گذشت، صرفاً تأکید بر درسآموزی از بُعد علمی محقّق
نائینی و سخت‌‌کوشی ایشان در عرصۀ دانش و اهتمام والا در تعلیم و تعلّم است. بقاء
حوزههای علمیّه به تأسّی طلّاب و روحانیون جوان به این سیرۀ روشن و استوار است،
و هرچه این طریقه و روش عالمانه، در متن حوزههای علمیّه، تقویت شود، اعتلاء و
ارتقاء حوزه‌‌ها، بهتر و بیشتر، تضمین خواهد شد.
٢) دومین بُعد مهم از ابعاد شخصیّتی محقّق نائینی که متأسّفانه ناشناخته مانده
است، بُعد عملی و مقام والای معنوی و اخلاقی ایشان است. محقّق نائینی علاوه بر اینکه محضر بزرگان اخلاق و معنویّانی همچون حضرات
ملّا فتحعلی سلطان‌‌آبادی و ملّا حسینقلی همدانی«قدّس‌سرّهما» را درک کرده است، خود نیز فقیهی نزیه و عالمی
مهذَّب و شخصیّتی معنوی بوده است و بسیاری از شاگردان ایشان، نمونه‌های متعدّدی از
حالات عرفانی و معنویِ محقّق نائینی را گزارش کرده‌‌اند و مقام اخلاقی و منزلت
پارسایی ایشان را به نیکی ستوده‌‌اند. اگرچه این بُعد از شخصیت ایشان، تحت‌الشّعاع
بُعد علمی بوده است، اما به هر صورت، درس بزرگ این ویژگی ممتاز محقّق نائینی به
عموم حوزویان خصوصاً اساتید و مدرّسان محترم حوزههای علمیّه آن است که أولاً: «وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ
اللَّهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَليمٌ» و ثانياً: «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ
فُرْقاناً وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ ذُو
الْفَضْلِ الْعَظيمِ» و
ثالثاً: «إِنَّ
الْحَسَنَ مِنْ كُلِّ أَحَدٍ حَسَنٌ وَ إِنَّهُ مِنْكَ أَحْسَنُ لِمَكَانِكَ
مِنَّا».
3) سومین بُعد از ابعاد شخصیّتی محقّق نائینی«رضواناللهعلیه»، اهتمام و توجّه ایشان به مسائل سیاسی،
اجتماعی مسلمین و شیعیان به‌‌ویژه جامعۀ شیعی ایران است که متّکی به اندیشه‌‌ای
عمیق در عرصۀ سیاست است. ایشان فقیهی مجاهد در قامت یک نظریه‌‌پرداز سیاسی است که
کتاب مهم و معروف «تنبيه الامّة و تنزيه الملة» آن عالم سیاستمدار، نشانگر افکار و آراء ایشان در میدان سیاست است و هدف اصلی
این کتاب، نفی استبداد و اقامۀ دلیل بر مبرّا بودن ساحت دین از حاکمیّت استبدادی و
تأکید بر کرامت و آزادی و برابری انسان و حقّ مشارکت سیاسی ملّت است و شخصیت بی‌‌بدیلی
همچون حضرت آخوند خراسانی، این اثر را «اجلّ از تمجید» می‌‌داند.
محقّق نائینی در میدان سیاست، صرفاً نظریه‌‌پردازی نمی‌‌کند، بلکه در مقام عمل
نیز در قامت یک مرجع و فقیه مجاهد، هم در نهضت تنباکو و هم در نهضت مشروطه،
مشارکتی عالمانه دارد و بعد از آن نیز در زمان تهاجم قوای روسیه و انگلستان به
ایران، با جمعی دیگر از علماء وقت، جنبشی بر ضدّ بیگانگان را برپا می‌‌کنند،
چنانکه با آغاز جنگ جهانی اوّل و اشغال بخش وسیعی از خاک عراق به‌‌دست نیروهای
بیگانۀ انگلستان، با همراهی سایر علماء، دست به اعتراض و قیام می‌‌زنند و در نتیجه
به ایران، تبعید می‌گردد و مدتی را در حوزۀ علمیّۀ قم به همراه مرحوم آیت‌الله
العظمی آقای سید ابوالحسن اصفهانی«قدّسسرّه»، در دورۀ
حیات مرحوم مؤسّس«رضواناللهعلیه»، به‌بحث و درس می‌گذرانند و پس از یک سال به
حوزۀ علمیّۀ نجف اشرف مراجعت مینمایند.
این بُعد از شخصیّت محقّق نائینی«قدّسسرّه» نیز برای
عموم روحانیّون خصوصاً کسانی که قصد ورود در عرصۀ سیاست را دارند درس‌آموز است.
ورود در میدان سیاست اوّلاً: نیازمند آگاهی علمی و دانش نظری است تا شخص بتواند در
این عرصۀ پیچیده، آنچه را حق است به‌درستی تشخیص دهد و در طوفان‌ها و جزر و مدهای
سیاسی، حیرت‌زده و گمراه نشود؛ و ثانیاً: در این میدان باید خود را آمادۀ مجاهدت و
عمل و فعالیّت نموده و این نیز قطعاً نیازمند شجاعت و بصیرت و صبر و تحمّل و
بردباری بر مصائب و مشکلات است و چنانکه امیرالمؤمنین«علیه‌‌افضل‌‌صلوات‌‌المصلّین» فرموده‌اند: «وَ لَا يَحْمِلُ هَذَا الْعَلَمَ إِلَّا
أَهْلُ الْبَصَرِ وَ الصَّبْرِ وَ الْعِلْمِ بِمَوَاضِعِ الْحَقِّ».
اینها درس‌های محقّق نائینی«قدّس‌سرّه‌الشّریف» برای
امروز حوزههای علمیّه است که باید با مداقّۀ کامل مورد توجه واقع شود و اگر این
همایش و سایر برنامه‌هایی که به‌عنوان کنگرۀ بین‌المللی میرزای نائینی«قدّس‌الله‌‌روحه» پیش‌‌بینی شده است، بتواند این درس‌ها را به‌نحو
مناسب تبیین نماید، به هدف خود دست یافته است.
از همۀ متصدّیان و دست‌اندرکاران این کنگره در حوزۀ علمیّۀ قم و نیز از
متصدّیان این نشست در حوزۀ علمیّۀ اصفهان و همچنین از همۀ شما میهمانان گرامی
تقدیر و تشکر می‌کنم و از خداوند تعالی، علوّ درجات حضرت محقّق نائینی«اعلیالله درجته و کلمته» را مسألت می‌کنم و امیدوارم توفیق درسآموزی
از سیره و زندگی پربار این فقیه عالیمقام را داشته باشیم. ان‌شاءالله‌تعالی.
و السّلام علیکم و رحمة‌الله و برکاته.
حسين المظاهرى
30 / ربیع‌المولود / 1447
اول / مهر / 1404