در توحيد افعالى توجّه به اين نكته اساسى ضرورى است كه اگر ما، تنها خداوند را مؤثّر در جهان هستى مى‏دانيم و تأثير ديگران را نيز به اذن خدا مى‏دانيم و با عمق جان خودمى‏گوييم:

 «فَسُبْحانَ الَّذى بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَىْ‏ء».[1]

 »منزّه است خداوندى كه مالكيّت و حاكميّت همه چيز در دست اوست و به سوى او بازگردانده مى‏شويد».

 بايد به توحيد افعالى در عالم تشريع نيز معتقد باشيم و بدانيم همانطور كه ربوبيّت در دايره تكوين متخصّ به ذات اقدس خداوند است، ربوبيّت در عرصه تشريع نيز متخصّ به‏اوست:

 »اِنِ الْحُكْمُ اِلّا ِللَّه».[ 2]

 »فرمانى نيست مگر از جانب خداوند».

 »قُلِ اللَّهُمَّ مالِكَ الْمُلْك».[3]

 »بگو خدايا مالك حكومتها تويى».

 به عبارت ديگر، جعل قانون و حكومت كه به آن «ربوبيّت تشريعى» مى‏گوييم مختصّ به ذات احديّت است، زيرا به ضرورت عقل، هيچ كس حقّ تسلّط بر ديگران را ندارد مگر مالك الملوك يا كسى كه از طرف او حقّ تسلط و جعل قانون داشته باشد، نظير انبياء و اوصياء.

 از اين جهت قرآن شريف افرادى را كه چنين حقّى براى خود قائل هستند فاسق، ظالم و كافر مى‏شمارد:

 »وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما اَنْزَلَ اللَّهُ فَاُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُون».[4]

 »آنها كه به احكامى كه خدا نازل كرده، حكم نمى‏كنند فاسقند».

 »وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما اَنْزَلَ اللَّهْ فَاُولئِكَ هُمُ الْظَّالِمُون».[5]

 »آنها كه به احكامى كه خدا نازل كرده، حكم نمى‏كنند ستمگرند».

 »وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما اَنْزَلَ اللَّهُ فَاُولئِكَ هُمُ الْكافِرُون».[6]

 »آنها كه به احكامى كه خدا نازل كرده، حكم نمى‏كنند كافرند».

===================

پی‌نوشت‌ها

1.  یس / 83.

2. يوسف / 40.

3. آل عمران / 26.

4. مائده / 47.

5. مائده / 45.

6. مائده / 44.