از قرآن استفاده مي‌كنيم كه در روز قيامت انسان با هويتي كه در دنيا براي خود ساخته ات محشور مي‌شود. يعني، اگر در مسير انسانيت، حركت استكمالي كرده و حقيقت و هويت خود را شكوفا كرده باشد به صورت انساني كامل محشور مي‌شود و به عبارت ديگري(كه از روايات استفاده مي‌شود) چنين كسي وقتي وارد صف محشر مي‌شود همچوم ماه شب چهارده مي‌درخشد و اهل محشر را به خود جذب مي‌كند.

اما، اگر كسي هويت انساني‌اش را در دنيا از دست داده و در حيوانيت غوطه‌ور شده باشد، در روز قيامت با همان صورت حيواني محشور مي‌شود و به هيأت سگ يا گرگ يا مورچه و يا... .ارد صف محشر مي‌شود. حال آن كه در عالم جمع الجمع آخرت اگر چه به صورت حيوان است، ولي همه او را مي‌شناسند.

اين معناي اول از تجسم اعمال در عالم آخرت است.

افعال و نيات ملكه انسان را مي‌سازد

قرآن اين حقيقت را در آيات بسياري بيان مي‌كند كه افعال و نيات انسان از هويت او سرچشمه مي‌گيرد، و خود به نوبه، ملكات انسان را مي‌سازند. يعني، هر كس از گناه پرهيز كند و به واجبات اهميت دهد به تدريج داراي ملكه عدالت مي‌شود و چون به ملكه عدالت دست يافت، ديگر طبيعتاً گناه نمي‌كند، و به واجبات اهميت مي‌دهد. بنابراين، فكر، گفتار و كردار صالح سلامت نفس مي‌آورد و هر سليم النفسي اقعالش صالح است.

قرآن مي‌فرمايد:

            الا بذكر الله تطمئن القلوب.[1]

هان! با ياد خدا دلها آرام گيرد.

يعني اگر نفس مطمئنه‌اي مي‌خواهيد تا دلهره‌ها و اضطراب خاطرها از شما دور شود، بياد خدا باشيد.

هم‌چنين:

فمن يرد الله ان يهديه يشرح صدره للاسلام و من يرد ان يضله يجعل صدره ضيقا حرجا كانما يصعد في السماء.[2]

خداوند هدايت هر كه را اداره كند، قلبش را براي دريافت نور اسلام مي‌گشايد و هر كه را اراده گمراهيش نمايد(به حال گمراهي واگذار) دل او را نيز از پذيرفتن ايمان سخت تنگ گرداند گوئي كه بر فراز آسمان مي‌رود.

خداوند ارداه هدايت كسي را مي‌كند كه خود زمينه هدايتش را فراهم بكند. يعني، اجتناب از گناه و اهميت دادن به واجبات زمينه‌اي براي شرح صدر و نوراني شدن قلب انسان فراهم مي‌كند. به عبارتي ديگر، اگر دست عنايت خداوند بر سر كسي نباشد و زندگي او به گناه، غيبت، تحقير، سوزاندن دل ديگران، سخن چيني، اختلاف اندازي و...  آلوده باشد ، روح وي افسرده و دلش مملو از غم و غصه و نگراني و اضطراب خاطر است.

در آيه110از سوره توبه چنين مي‌خوانيم:

            لايزال بنيانهم الذي بنوا ريبه في قلوبهم الا ان تقطع قلوبهم و الله عليكم حكيم.

هم چنان بنياني كه بر كفر و نفاق بنا كرده‌اند، دلهايشان را به حيرت افكند تا آنكه از آن يا به مرگ و يا به توبه دل بركنند و خدا بر اسرار خلق دانا و به دقايق امور عالم آگاه است.

پس، انسان با دستيابي به ملكات الهي در دنيا انساني كامل و در عالم آخرت رستگار خواهد بود. اما، اگر ملكاتش انساني و الهي نباشد، بر هويت و نفس او اثر مي‌گذارد و حقيقت و هويتش را واژگون مي‌كند و در صف محشر با هويت تغيير يافته‌اش محشور مي‌شود.

            ...و نحشر هم يوم القيمه علي وجوههم عميا و يكما وصما مأويهم جهنم...[3]

عده‌اي را، روز قيامت، وارونه محشور مي‌كنيم(يعني، سر بر زميندارند، و پاي بر آسمان) در حالي كه كور و كر و گنگ هستند و مسكنشان دوزخ است.

اينان در دنيا گوش شنوا براي شنودنحقايق نداشتند، برخلاف سخنان حق عمل مي‌كردند، پرده‌هاي عصبيت و لجاجت ديده‌هايشان را كور كرده‌ بود تا جائي كه هويتشان مسخ شد و به هويت ديگري درآمدند و در روز قيامت كور و كر و لال و وارونه محشور خواهند شد.

نتيجه سركشي از احكام الهي

افرادي كه در دنيا در مقابل خداوند و احكام شرع مقدس اسلام سركش هستند در قيامت ناتوان خواهند بود.

            يوم يكشف عن ساق و يدعون الي السجود فلا يستطيعون.[4]

ياد كنيد روز سختي را كه دامن به ميان زنند و با كمال كوشش براي نجات خود بكوشند و به سجده خدا خوانده شوند، ولي نتوانند.

            خاشعه ابصارهم ترهقهم ذله وقد كانوا يدعون الي السجود و هم سالمون.[5]

چشمانشان ذليل و ترسان، ذلت و حسرت آنها را فراگرفته است و پيش از اين در حالي كه بدنشان سالم بود به عبادت خدا فراخوانده مي‌شدند، ولي اجابت نكردند.

اينها در روز قيامت با حالت بسيار متأثر كننده‌اي در مقابل عظمت الهي خواهند ايستاد و با اينكه مي‌خواهند خدا را سجده كنند، ولي نخواهند توانست. زيرا، در دنيا تن سالم دارند، و به دستور سجود دعوت شدند، اما سجده نمي‌كنند. از اين رو ملكه سركشي در دنيا بر هويت آنها اثر مي‌گذارد و هويتشان روز قيامت به گونه‌اي خواهد شد كه از سجده كردن ناتوان خواهد بود.

فرجام دروغگوئي

            يوم يبعثهم الله جميعا فيحلفون له كما يحلفون لكم و يحسبون انهم علي شيء الا انهم هم الكاذبون.[6]

روزي را بياد آر كه خداوند همه آنها را برانگيزد، همانگونه كه براي شما قسم ياد مي‌كردند براي خدا نيز به دروغ سوگند ياد مي‌كنند و مي پندارند كه برايشان اثري خواهد داشت،هان! بدانيد كه آنها دروغگو هستند.

دروغ در اثرتكرار، ملكه انسان مي‌شود و ملكه هويت او راتغيير مي‌دهد و در آخرت انسان دروغگو با هويت تغيير يافته محشور مي‌شود. در آنجا نيز دربرابر خداي تعالي دروغ مي‌گويد و عرض مي‌كند خدايا به من ظلم مي‌كني و بر اين حرف ناروايش هم قسم ياد مي‌كند و مي‌گويد من جهنمي نيستم، بلكه اهل بهشتم.

نابينايان محشر       

            ومن كان في هذه اعمي فهو في الاخره اعمي و اضل سبيلاً.[7]

            هركس در اين جهان(چشم دلش در اثر كفر و جهل و ضلالت) نابيناست در عالم آخرت نيز نابينا و گمراهتر خواهد بود.

آيه شريفه اشاره به اين دارد كه فقدان معنويت در دنيا بر هويت انسان اثر سوء مي‌گذارد و هويتش در روز قيامت به‌گونه‌اي است كه كور و ر ضلالت خواهد بود و از مشاهده جمال جميل حق بي‌بهره.

            ومن اعرض عن ذكري فان له معيشه ضنكاً و نحشره يوم القيمه اعمي.[8]

            هر كس از ياد من اعراض كند همانا(دردنيا) معيشتش تنگ شود و روز قيامت او را نابينا محشور كنيم.

      اعراض از ياد خدا نيز براي انسان دو در مهلك دارد: نخست در دنيا زندگيش ناخوش مي‌شود و ديگر اين است كه در روز قيامت كور وارد صف محشر مي‌شود.

            قال رب لم حشرتني اعمي و قد كنت بصيراً قال كذالك اتتك اياتنا فنسيتها وكذلك اليوم تنسي.[9]

اودر اين حال به خداوند عرض كرد: بارالها، چرا مرا نابينا محشور كردي د صورتي كه من در دنيا بينا بودم؟ خداوند در جواب او مي‌فرمايد: آري چون آيات ما براي هدايت تو آمده بود، ولي همه را فراموش كردي. از اين رو، امروز فراموشي خواهي داشت.                                                              

در حقيقت دنيا است كه باعث كوري انسان در آخرت مي‌شود و دنيا است هويت انساني انسان را تغيير مي‌دهد. يعني، قد علم كردن در مقابل آيات قرآن و به فراموشي سپردن فرمان الهي و عمل نكردن به احكام شرعي باعث كوري در آخرت مي‌شود. چنين كساني هويتشان در دنيا هويت انساني نيست و با همان هويت غيرانساني محشور مي‌َشوند. آنان آيات الهي را نمي‌ديدند، لذا، كور محشور مي‌شوند.

شيخ جليل القدر«طبرسي»(ره) در تفسير مجمع البيان در تفسير آبه«يوم ينفخ في الصور فتاتون افواجا» اين حديث را نقل مي‌كند:

روزي«معاذ بن جبل» كه از اصحاب رسول خدا(ص)  بود، در منزل«ابو ايوب انصاي» از حضرت در مورد آيه داده شده سوال كرد. پيامبر(ص) فرمود:« اي معاذ از امر عظيمي پرسيدي». سپس چشمان مباركش را بست و فرمود:« ده طائفه از امت من به صورت پراكنده محشور مي‌شوند. خداوند آنها را از ميان مسلمين مشخص مي‌فرمايد. صورت برخي از آنها را به شكل ميمون و برخي ديگر را به صورت خوك تغيير مي‌دهد و عده‌اي از آنها وارونه خواهند بود به‌گونه‌اي كه پا در هوا و صورت در زمين دارند. آنگاه با صورتشان روي زمين كشيده مي‌شوند. برخي نيز با چشم نابينا رفت‌وآمد مي‌كنند. بعضي ديگر كر و گنگ‌اند و انديشه نمي‌كنند. بعضي زبانهاي خود را مي‌جوند و چرك از دهانشان جاري مي‌شود به طوري‌كه اهل محشر از بوي گند آن ناراحت مي‌شوند. عده‌اي دست و پايشان بريده است و برخي ديگر بر شاخه‌هايي از آتش آويزانند. عده‌اي از آنها نيز عفونتشان از مردار گنديده بدتر است و بعضي لباس‌هايي از مس گداخته شده به تن مي‌كنند كه بر بدنشان چسبيده است.

آنها كه به صورت ميمونند سخن چينانند و آنهايي كه به صورت خوكند از كسب حرام تغذي مي‌كردند. اما، ربا خواران وارونه هستند و دادستانها و قضاتي كه در قضاوتشان ظلم روا داشته‌اند كور محشور مي‌شوند. مردم مغرور كر ولال هستند و دانشمنداني كه به علمشان عمل نكرده‌اند و قضاتي كه عملشان مخالف گفتارشان است، زبان خود را مي‌جوند. دست و پا بريدگان كساني‌اند كه همسايگان خود را آزار مي‌كردند و سعايت كنندگان آويخته‌گان به شاخه‌هاي آتشند. آنهايي كه مردم از عفونتشان ناراحتند و از مردار بدتراند كساني‌اند كه از شهوتها و لذتهاي حرام كامياب شدند و حقوق الهي را نپرداختند و آنهايي كه لباسهايشان از مس گداخته در آتش است كساني‌اند كه اهل كبر و مفاخرت بوده‌اند![10]

آري روز قيامت هر كس به همان سيمايي ظاهر مي‌شودكه اعمالش اقتضا مي‌كند.

            فيومئذ لايسئل عن ذنبه‌ انس و لاجان يعرف المجرمن بسيميهم فيوخذ بالنواصي و الاقدام.[11]

در آن روز از گناه جن وانس هيچ سوال نكنند،(بلكه) بدكاران به سيمايشان شناخته مي‌شوند. سپس، از موي پيشاني و پايشان گرفته و درآتش دوزخ افكنده مي‌شوند.