19- فلسفة حجاب و پوشش براي زنان چيست؟

فلسفـة حجاب از ديدگاه خداوند تعالي‌، حفظِ احترام و حرمتِ شخصيّت زن است‌،‌ از اين‌رو آنگاه كه سخن از حجاب ظاهر‌، به ‌معناي پوشش مي‌شود، مي‌فرمايد‌: ]يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنينَ يُدْنينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيماً)[1]؛ در اين آية شريفه، علّت و فلسفـة ضرورت حجاب ظاهر، چنين بيان شده است: حجاب براي آن است كه آنان شناخته نشوند و مورد اذيّت واقع نگردند و در حقيقت از ديد ناسالم و حيواني و شهواني دور بمانند‌.

همچنين وقتي سخن از حجاب در كلام و گفتار‌ مي‌شود، قرآن کريم مي‌فرمايد‌:‌ ]فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذي في‏ قَلْبِهِ مَرَضٌ)[2]؛ علّت و فلسفة ضرورت حجاب در گفتار را هم چنين بيان مي فرمايد كه افراد بيمار دل به طمعِ خام نيفتند‌. بنابراين حجاب، يك حقِّ الهي است كه براي حفظ حرمت زن مقرّر گرديده و نه تنها حصار و محدوديت و نشانة‌ ضعف زنان نيست، بلكه به منزلة حافظ و نگاهبان و نشانة حرمت و شخصيّت وي و براي مصونيّت اوست‌.

20- حجاب و پوششِ زنان و دختران در فرهنگ قرآن چه جايگاهي دارد؟

از نصّ برخی از آیات کریمة قرآن شریف استفاده می‌شود که:

اوّلاً‌: حجاب‌، علامت و نشان‌ دهندة‌ شخصیّت‌ و‌ به‌ تعبیر دیگر هویّت زن مسلمان است: (ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ)[3].

ثانیاً‌: حجاب‌، موجب مصونیّت بانوان در مقابل آسیب‌های اجتماعی و ناهنجاری‌های اخلاقی و تعرّض بیمار دلان است‌: (يا نِساءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذي في‏ قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً)[4]؛ (ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ).

ثالثاً‌: حجاب‌، باعث طهارت روح و پاکیزگی قلب انسانی است‌: (وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ)[5].

رابعاً‌: حجاب‌، موجب جلب مغفرت و آمرزش الهی و همچنین موجب جلب اجر و پاداش الهی است‌: (وَ الْحافِظينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاكِرينَ اللَّهَ كَثيراً وَ الذَّاكِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظيماً)[6].

خامساً‌: حجاب‌، باعث فلاح و‌ رستگاری است‌: (وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَني‏ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَني‏ أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلى‏ عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفينَ مِنْ زينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَميعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ)[7].

بدیهی است اگر زن مسلمان هویّت و شخصیّت خود را حفظ نماید و از ناحیة آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی خدشه‌ای بر او وارد نشود و از طهارت قلب و پاکیزگی روح برخوردار باشد و بدین سبب رحمت و پاداش الهی را جلب نماید، بدون تردید به رستگاری و فوز و فلاح، دست خواهد یافت‌. امید آنکه زنان و مردان مسلمان به دستورات قرآن کریم و رهنمودهای انسان‌ساز و تعالی بخش آن‌، بیش از پیش توجّه و عمل نمایند.

21- آيا حجاب از ضروريّات دين اسلام است؟ چرا؟

حجاب از ضروریّات دین مبين اسلام است و هیچ یک از فقهاء و علماء اسلام، از صدر اسلام تا کنون، در این خصوص تشکیک نکرده‌اند. چنان‌که در قرآن شریف، آیات متعدّد[8] و در روایات حضرات معصومین(‌، روایات فراوان[9] بر این مسئله دلالت دارد و توضیح و تفصیل این آیات و روایات در کتب معتبر آمده است و در این مختصر‌، گنجایش ندارد.

22- پوشش حضرت زهرا& چگونه بوده است؟

از تاريخ و از جمله، صدر خطبة حضرت زهرا& كه شيعه و سنّي نقل كرده‌اند،[10] استفاده مي‌شود كه آن حضرت، علاوه بر مقنعه، چادري كه سرتاپاي مبارك آن حضرت را مي‌پوشانده، داشته‌اند و نيز استفاده مي‌شود، كه به مجرّد ورود حضرتش به مسجد رسول الله$، پرده‌اي‌ ميان مردها و زن‌ها حائل كرده‌اند و‌ آن حضرت در طرفِ زن‌ها، خطبة غرّاءِ ماندگارِ خود که مشتمل بر معارف حيات‌بخش و انسان‌ساز الهي است را ايراد فرموده‌اند.

23- كيفيّت لباس و پوشش زن در برابر افرادِ نامحرم، بايد چگونه باشد؟

لباس و پوشش‌، چه برای زنان و چه برای مردان، باید به گونه‌ای باشد که اوّلاً‌: موجب جلب‌ نظر نامحرم نشود، یعنی شهوت انگیز یا مفسده انگیز نباشد‌؛ بنابر این حتّی چادری که چنین وضعی داشته باشد‌، استفاده از آن جایز نیست‌، چه رسد به مانتو يا لباسی که در آن حجم برخی از قسمت‌های بدن پیدا بوده و موجب تحریک شود‌.

ثانیاً‌: اختصاص به نامحرم نداشته باشد؛ بنابراین استفاده از لباسی که مختصّ آقایان است‌، برای بانوان جایز نیست و همچنین استفاده از لباسی که ویژة بانوان است‌، برای آقايان جایز نیست.

ثالثاً‌: اختصاص به کفّار و اهل معصیت نداشته باشد‌؛ بنابراین استفاده از لباس و پوششی که ویژة کفّار و علامت اهل معصیت است ـ نظیر برخی از آنچه که متأسّفانه در جامعة امروز رواج یافته‌، همانند کراوات‌، لباس‌های کوتاه و تنگ‌، لباس‌هایی که آرم‌ها و علامت‌های گروه‌های معصیت پیشه‌ بر روی آن حک شده و نظایر این موارد ـ جایز نیست‌.

رابعاً‌: موجب انگشت‌نما شدن و مسأله‌دار شدن شخصیّت فرد نباشد ـ که در اصطلاح‌، گفته می‌شود لباسِ شهرت نباشد ـ ؛ بنابر این استفاده از لباس و پوششی که موجب خدشه به شخصیّت انسان و انگشت‌نما شدن او در میان مردم است، نظیر پوشیدن یک چادر قرمز رنگ برای زنان، یا یک لباس عجیب برای مردان، یا پوشیدن یک لنگه کفش و مانند اینها‌، جایز نیست‌. و آنچه باید توجّه داشت این است که وجه مشترک همة این موارد چهارگانه آن است که شرع مقدّس‌، می‌خواهد شخصیت والای انسان ـ اعمّ از زن و مرد ـ به طور کامل مصون و محفوظ باشد و از آسیب‌های اجتماعی در امان بماند و کرامت والای او خدشه دار نگردد‌.

24- اگر‌ ملاك‌ حجاب‌، پوشش كامل بدن است، چرا چادر را حجاب برتر مي‌دانند؟

از نظر اينجانب، چادر، حجاب برتر نيست، بلكه حجاب واجب است؛ لكن به اعتبار اين‌كه‌، پوشش لازم را به‌وسيلة غير از چادر مي‌توان انجام داد‌، ديگران‌، چادر را حجاب برتر مي‌دانند و شايد گفتة‌ آنها‌، خالي از تقيّه يا مصلحت ثانويّه نباشد‌.

25- آيا پوشيدن لباس بلند و آزاد و شلوار و روسري به عنوان پوشش اسلامي كفايت مي‌كند؟

کفایت می‌کند؛ ولی باید دانست:

اوّلاً‌: استفاده از چادر‌، مخصوصاً همراه با روگرفتن به سیرة متدیّنین‌، یک حجاب مذهبی و ملّی و بلکه از مفاخر اسلامی و ملّی است که متأسّفانه به آن‌، در برخی از موارد‌، بی‌مهری شده است؛ ولی بانوان محترمه به‌ویژه زن ایرانی که همیشه و حتّی قبل از اسلام‌، شهرت به عفّت داشته است‌، نباید‌ این حجاب مذهبی و ملّی را از دست دهد و باید بدانند و بدانیم که از دست دادن چادر و بی‌مهری و کنار گذاردن آن‌، بدون شک‌، مقدّمه‌ای برای بدحجابی یا بی‌حجابی است‌.

ثانیاً: به تعبیر قرآن کریم که مي‌فرمايد: (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنينَ يُدْنينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيماً)[11]؛ چادر‌، علامت و نشانة عفّت و شخصیّت بانوان مسلمان است و همچنین موجب حفظ آنان از آزار و آسیب بیماردلان خواهد بود: (ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ)‌.

ثالثاً: در مواردی‌ که باید بانوان‌، حتّی صورت و دست‌های خود را از نامحرم بپوشانند، نظیر آنجا که احتمال مفسده باشد و یا در هنگام زینت و آرایش و یا موارد نظیر آن، بهترین ابزار برای حفظ حجاب و پوشش دست و صورت‌، چادر است‌.

26- آيا نوع پوشش و رنگ آن بر اساس عرف جامعه مي‌باشد؟ يا اينكه فقه اسلامي مصداق ويژه‌اي معيّن كرده مثلاً چادر يا مانتو‌، ساده يا رنگي؟

اوّلاً قرآن شريف‌، با تأكيد‌، از زنان مي‌خواهد كه از هر آنچه موجب جلب توجّه ديگران مي‌شود، پرهيز نمايند‌.

ثانياً بر اساس آية شريفة «جلباب»،[12] استفاده از چادر از زنان خواسته شده است و چنان‌كه در تفاسير هم آمده است‌، پس از نزول اين آيه‌، زنان مسلمان خود را در لباس‌هاي سرتاسري پوشاندند‌.[13] بنابراين عرف جامعه نمي‌تواند تعيين كنندة وضع حجاب زن مسلمان باشد و البته اگر كساني از تشخيص اصول و مباني ارزشي دين مبين اسلام عاجز باشند‌، ممكن است حجاب را يك بند و قيد براي زنان به شمار آورند و با شيوة تسامح و تساهل با آن برخورد نمايند‌، حال آنكه قرآن كريم در بيان علّت و فلسفة حجاب‌، سخن از مصلحت زن مي‌فرمايد‌: (ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ)‌. حجاب و پوشش يك حقِّ الهي است براي آنكه زن شناخته نشود و مورد اذيّت واقع نگردد‌، چرا كه زن‌، تجسّم حرمت و مظهر حيا و عفاف جامعة انساني است و بدين سبب از حرمت و احترام ويژه برخوردار است‌.

27- رنگ‌هاي روشن براي چادر‌، كت و دامن‌، پيراهن و شلوار براي خانم‌ها‌،  چه حكمي دارد؟

استفاده از این‌گونه رنگ‌ها‌، برای بانوان مسلمان‌، در محیط خانه و برای همسران‌، مناسب و شایسته است‌، امّا در خارج از خانه و یا در مقابل نامحرمان‌، استفاده از این‌گونه رنگ‌ها‌، با تقدّس و تنزّه شخصیّت والای زن مسلمان‌، سازگاری ندارد‌. 

28- حدود حجاب اسلامي براي بانوان چيست؟ آيا سنِّ دختر در حدود حجاب مؤثّر است؟

زن باید تمام بدن خود را از مرد نامحرم بپوشاند؛ ولی «وجه و کفّین» ـ یعنی صورت و دست‌ها تا مچ ـ اگر موجب جلب توجّه نباشد و احتمال مفسده‌ای نرود‌، استثناء شده است‌. البته پوشانیدن آنها هم برای بانوان باعفّت‌، چنانکه سیرة متدیّنین است کاملاً شایسته و به‌جاست‌. و در این حکم، تفاوتی میان مکلّفین از جهت سنّی وجود ندارد.

29- دختران  از چه سنّي بايد حجاب را رعايت نمايند؟

با تمام شدن نُه سال قمری‌، دختران مکلّف شده و به آستانة عمل به فرامین الهی و در حقیقت به میهمانی خداوند تعالی بار می‌یابند و از همان سنّ باید کلّیّة تکالیف شرعی و از جمله حجاب را رعایت نمایند‌.

30- پوشش دختران و زنان در برابر پسر نابالغ چگونه بايد باشد؟

از نظر قرآن شريف، بايد پوشش متعارف داشته باشند و در مقابل آنها از پوشش‌هاي نامتعارف پرهيز كنند‌.

31-  براي زن‌، در برابر مَحارم و غير مَحارم،  چه مقدار زينت‌ جايز است؟

قرآن كريم تصريح مي‌فرمايد كه زنان بايد زينت خود را از نامحرمان بپوشانند‌: (... وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَني‏ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَني‏ أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلى‏ عَوْراتِ النِّساء ...)[14].

امّا در مقابل محارم‌، اگر احتمال مفسده نباشد و زينت هم متعارف باشد‌، پديدار كردن آن جايز است‌، لكن مراعات جهات عفّت، حيا و احتياط در آن، بسيار مطلوب است‌.

32-‌ آيا در شهرهايي مانند اصفهان كه روبنده، پوشيه و‌... متداول نيست، استفاده از آنها توسّط برخي خانم‌هاي متديّن صحيح است؟ آيا اين حكم تابع زمان و مكان است؟

هرچه كه موجب جلب نظر باشد‌، براي بانوان جايز نيست و لذا استفاده از روبنده و پوشيه در جايي كه معمولاً متداول نيست، ضرورتي ندارد و بانوان عفيف، بدون اين وسايل هم به خوبي مي‌توانند حجاب خود را رعايت كنند‌.

33- در قيامت چه عذابي براي خانم‌هايي كه موهايشان را نمي‌پوشانند، وجود دارد؟

اگر توبه از اين گناه يا شفاعت‌، شامل حال آنان نشود‌، در روايات آمده كه به موهايشان در جهنّم آويزان مي‌شوند.[15]

34- آيا مردان هم حجاب و پوششِ مخصوص دارند؟

اوّلاً‌: مرد باید همة بدن خود را به استثناء جاهای متعارف نظیر وجه و کفّین‌، سر و گردن و روی پا‌، از نامحرم بپوشاند‌.

ثانیاً‌: آنچه در پاسخ سؤال 23 در خصوص کیفیّت لباس و پوشش گفته شد‌، چنان‌چه در آنجا هم تصریح گردید‌، اعمّ از زنان و مردان است و تنها اختصاص به بانوان ندارد.

35-‌ يكي از مشكلاتي‌ كه در جامعة ما رواج يافته است‌، پديدة برهنگي و پوشش‌هاي نامناسب دختران و پسران است. نهاد‌هاي مسئول و آحاد مردم در مقابل اين پديده، چه وظيفه‌اي دارند‌؟

@ يكي از وظايف سنگين حكومت اسلامي و دستگاه‌هاي مسئول در جمهوري اسلامي‌، حفظ عفاف عمومي و حيا در جامعة‌ اسلامي است‌، چنان‌كه يكي از وظايف اشخاص و دستگاه‌هاي فرهنگي و از جمله روحانيّت و حوزه‌هاي علميّه، تبيين صحيح مسئلة عفاف عمومي و آسيب‌‌شناسي اوضاع اجتماعي است‌. اگر اين مسئوليّت‌ها و وظايف به درستي عمل نشود‌، موجب رواج مفاسد اجتماعي است كه ضررهاي فراواني را به دنبال خواهد داشت كه از جمله مهم‌ترينِ آن‌، گرايش جوانان به پديده‌هاي زشت و خلاف عفّت در نوع پوشش و نيز افزايش ارتباط‌هاي غير مشروع و همچنين سست شدن بنيان خانواده در جامعه است‌.

وظيفة عمومي همة مؤمنين، امر به معروف و نهي از منكر با توجّه به شرايط و لوازم آن و بدون ايجاد تنش در جامعه است‌، و وظيفة‌ خاصّ‌ علماء، بزرگان و روحانيّت، تذكّر به دست‌اندركاران ذيربط و تشريح مباني اسلام براي كلّ جامعه است‌. مسئوليّت سنگين مسئولان و حاكمان و دستگاه‌هاي مربوطه هم‌، برنامه‌ريزي و اقدام‌هاي عملي به شكل درست و منطقي براي برطرف‌كردن مفاسد اجتماعي و جلوگيري از گسترش دامنة اين‌گونه مفاسد و مقابلة صحيح با مظاهر فساد اجتماعي و مسائل خلاف عفّت در جامعه است‌.

36- با توجه به تضعیفات اخیر برخی کشور‌های اروپایی نسبت به رعایت حجاب بانوان مسلمان، خواهشمند است وظیفة مسلمانان این کشورها و همچنین سایر کشورها و دولت‌های اسلامی را در این خصوص بیان فرمایید.

اوّلاً: استقامت لازم در مقابل این عمل سیاسی و فرهنگي - که نوعی مبارزه و دهن کجی به اسلام عزیز و مسلمانان بزرگوار است - واجب شرعی است و هر فرد مسلمان به اندازة توان و قدرت خود، باید برای رفع آن کوشا باشد.

ثانیاً: دولت‌های مسلمان نیز باید در برابر این حرکت - که بدون شک به منظور تضعیف اسلام و تحقیر مسلمانان صورت پذیرفته و با هیچ مبنای آزادی‌‌طلبانه‌ای که کشورهای اروپایی مدام دم از آن می‌زنند، سازگار نیست‌‌- عکس‌العمل به موقع و مناسب نشان داده و مواضعي آگاهانه و درست اتّخاذ نمایند. و همة حکومت‌ها و دولت‌های اسلامی و همة ما باید بدانیم که بنا بر آنچه خداوند تعالی خطاب به نبیّ‌اکرم$ در سورة مبارکة بقره فرموده است: «یهودیان و مسیحیان از مسلمانان هرگز راضی نخواهند شد، مگر آنکه از آئین آنان به طور کامل پیروی کنند!»[16]، بنابر این نباید در مقابل محدود کردن یکی از احکام مسلّم شرع مبین، سکوت کرد و یا بی‌تفاوت بود و به راحتي از کنار آن گذشت.

37- حكم كساني كه به مسئله حجاب‌، بي اعتنايي مي‌كنند، چيست؟

حفظ عفاف و حجاب فردی و اجتماعی، از ضروريّات دين و از واجباتی است که دین مبین اسلام به طور مؤکّد آن را از همگان، به ویژه از بانوان خواسته است و ترک آن‌، گناه است و در برخی موارد، گناهش به اندازه‌ای بزرگ است‌، که مِثل آن بی‌نظیر یا کم‌نظیر است.

38- براي بهبود وضعيّت حجاب جامعه و نهادينه شدن مسئلة حجاب در اجتماع، چه راه‌هايي را توصيه مي‌فرماييد؟

راهکار اصلي بهبود وضعيّت نا‌به‌هنجار حجاب و فساد اخلاقي موجود، بازگشت جامعه به قوانين مترقّي اسلام و عمل به دستورات قرآن کريم و روايات اهل بيت( است. در اين خصوص لازم است دو حرکت اساسي صورت گيرد:

اوّل: فرهنگ سازي بنيادي و ريشه‌اي و تبيين ضرورت حجاب در نسل جوان و نوجوان و به خصوص مدارس و دانشگاه‌ها.

دوّم: امر به معروف و نهي از منکر با رعايت مراتب آن.

باید به قاعدة امر به معروف و نهی از منکر‌، هم یکایک افراد مسلمان و هم جامعة اسلامی و مهم تر از اینها‌، دولت و حکومت و نظام اسلامی، از بی‌اعتنایی به عفاف و به ویژه حجاب‌، قاطعانه جلوگیری کنند و البتّه هریک از اینها یعنی افراد‌، جامعه و حکومت‌، وظایف معیّنی دارند که در حدود آن وظایف باید حرکت کرده و از آن حدود‌، خصوصاً در موضوع امر به معروف و نهی از منکر‌، خارج نشوند؛ چرا که ممکن است مفاسد دیگر و یا بالاتری پیدا شود. امّا تذکّر یک نکتة مهم در این مجال لازم است و آن این است که‌: در مقابله با مشکلات و ناهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی، بهترین راه حل یک ارادة جمعی و به تعبیر دیگر یک تحرّک و فرهنگ اجتماعی است و باید برای به وجود آمدن و نهادینه شدن این فرهنگ‌، همة نیروها و تلاش‌ها‌، بکارگیری شود و نظام و حکومت و دولت و دستگاه‌های اسلامی‌، در این راستا برنامه ریزی و اقدام جدّی نمایند‌. به عنوان مثال وظيفة دولت و حکومت اسلامي در اين زمينه آن است که اصلاح وضعيّت حجاب و فساد اخلاقي را از نهادها و ارگان‌هاي دولتي آغاز کند و پس از اصلاح خود، به اصلاح ساير ارکان جامعه بپردازد. و وظيفة ملّت و مردم هم آن است که با تذکّر و نصيحت دلسوزانه، همراه با تلطّف و مهرباني، افراد بي‌حجاب و بدحجاب را به رعايت حجاب و عفاف تشويق کنند. و در وحلة بعدي با مبارزة منفي و بي‌اعتنايي به آنان، مانند قطع داد و ستد و ... آنان را مجبور به رعايت حجاب نمايند. چنان‌که همگان به درستي به وظايف خود عمل کنند، بسياري از مشکلات جامعه رفع و اصلاح خواهد شد و نيازي به برخورد و تندي مسئولين مربوطه با اين‌گونه افراد، که از مراتب بعدي امر به معروف و نهي از منکر است، نخواهد بود.